«Η αγάπη«, γράφει ο Έριχ Φρομ, «είναι η μόνη ικανοποιητική απάντηση στο πρόβλημα της ανθρώπινης ύπαρξης».
Ωστόσο, οι πιο πολλοί από μας είναι ανήμποροι ν’ αναπτύξουν την ικανότητά τους για αγάπη σε βαθμό τέτοιο, που η αγάπη να είναι σύνθεση ωριμότητας, αυτογνωσίας και θάρρους.
Η τέχνη της αγάπης, όπως κάθε άλλη τέχνη, απαιτεί εξάσκηση και συγκέντρωση. Περισσότερο όμως από κάθε άλλη τέχνη, απαιτεί διόραση και κατανόηση. Σ’ αυτό το καταπληκτικό βιβλίο, ο δρ. Φρομ ερευνά την αγάπη απ’ όλες τις πλευρές. Όχι μόνο τη ρομαντική αγάπη, που περιβάλλεται από τόσες πλάνες, αλλά και την αγάπη των γονιών για τα παιδιά, την αδελφική αγάπη, την ερωτική αγάπη, την αγάπη για τον εαυτό μας και την αγάπη για το Θεό.
Είναι η Αγάπη μια Τέχνη;
Είναι λοιπόν και η αγάπη μια τέχνη;
Αν ναι, τότε απαιτεί γνώση και προσπάθεια.
Ή μήπως η αγάπη είναι μόνο ένα ευχάριστο
αίσθημα που είναι θέμα τύχης να βιώσουμε, κάτι που απλώς το
«συναντά» κάποιος στο δρόμο του αν είναι τυχερός; Αυτό το
μικρό βιβλίο είναι βασισμένο στην πρώτη υπόθεση, αν και δεν
υπάρχει αμφιβολία πως η πλειοψηφία των ανθρώπων σήμερα
αποδέχεται τη δεύτερη.
Όχι πως οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η αγάπη δεν είναι κάτι
σημαντικό. Διψούν γι’ αυτήν∙ παρακολουθούν αμέτρητες ται-
νίες με θέμα ευτυχισμένες ή ατυχείς ιστορίες αγάπης, ακούν
εκατοντάδες ανόητα τραγούδια που μιλούν για αγάπη – κι
όμως, ελάχιστοι είναι αυτοί που υποψιάζονται ότι ίσως υπάρ-
χει κάτι το οποίο θα πρέπει να μάθουν σχετικά με την αγάπη.
Αυτή η παράξενη στάση απέναντι στο ζήτημα βασίζεται
σε κάποιες υποθέσεις οι οποίες, είτε η καθεμία ξεχωριστά
είτε σε συνδυασμό μεταξύ τους, τείνουν να τη στηρίζουν.
Οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν το ζήτημα της αγάπης
κυρίως ως πρόβλημα τού πώς να αγαπηθούν παρά τού πώς
να αγαπήσουν και αν είναι ικανοί να αγαπήσουν.
Κι έτσι, το πρόβλημά τους είναι πώς να κάνουν τους άλλους να τους
αγαπήσουν, πώς να γίνουν αξιαγάπητοι. Για την επιδίωξη αυ-
τού του σκοπού, ακολουθούν πολλά και διάφορα μονοπάτια.
Ένα από αυτά, που το ακολουθούν κυρίως οι άντρες, είναι
να γίνουν επιτυχημένοι, να αποκτήσουν όσο περισσότερη δύ-
ναμη και όσο περισσότερο πλούτο τους επιτρέπουν τα περι-
θώρια της κοινωνικής τους θέσης. Ένα άλλο μονοπάτι, που
το ακολουθούν κυρίως γυναίκες, είναι να γίνουν ελκυστικές
μεριμνώντας ιδιαίτερα για το σώμα τους, για την ενδυμασία
τους κ.λπ. Άλλα πάλι μονοπάτια για να γίνει κάποιο άτομο ελ-
κυστικό είναι να αναπτύξει ευχάριστους τρόπους, ικανότητα
να κάνει ενδιαφέρουσες συζητήσεις, ή ακόμη να είναι εξυπη-
ρετικό, χαμηλών τόνων και μετρημένο· τέτοια μονοπάτια τα
ακολουθούν εξίσου άντρες και γυναίκες.
Πολλοί μάλιστα από τους τρόπους που μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει
για να γίνει αξιαγάπητος είναι οι ίδιοι με αυτούς που θα χρησιμο-
ποιήσει για να πετύχει στη ζωή του, για να «κερδίσει φίλους
και επιρροή». Είναι γεγονός πως για τους περισσότερους αν-
θρώπους του δικού μας πολιτισμού το να είσαι αξιαγάπητος
ερμηνεύεται σε βασικές γραμμές ως ένας συνδυασμός τού να
είσαι δημοφιλής και γοητευτικός, ή σέξι.
Μία δεύτερη υπόθεση, που κρύβεται πίσω από την άποψη
πως δεν υπάρχει τίποτα το οποίο θα πρέπει να μάθουμε σχε-
τικά με την αγάπη, είναι ότι το ζήτημα της αγάπης έχει να κά-
νει με ένα αντικείμενο και όχι με μία ικανότητα.
Οι άνθρωποι πιστεύουν πως το να αγαπάς είναι απλό και ότι το δύσκολο
είναι να βρεις το σωστό άτομο για να αγαπήσεις – ή για να αγα-
πηθείς από αυτό. Αυτή η αντίληψη έχει πολλές από τις αιτίες
της ριζωμένες στην εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνίας μας. Μία
από αυτές τις αιτίες είναι η μεγάλη αλλαγή που συντελέστηκε
στον εικοστό αιώνα, όσον αφορά την ελεύθερη επιλογή του
«αντικειμένου της αγάπης». Στη βικτοριανή εποχή, όπως και
σε πολλές άλλες παραδοσιακές κουλτούρες, η αγάπη δεν ήταν
ένα αυθόρμητο προσωπικό βίωμα που μπορούσε να οδηγήσει
σε γάμο. Αντιθέτως, ο γάμος συναπτόταν με τρόπο συμβατικό
– με τη συμφωνία των αντίστοιχων οικογενειών είτε με τη με-
σολάβηση ενός προξενιού είτε και χωρίς μεσολαβητές∙ ήταν
μία ένωση βασισμένη σε κοινωνικές συμβάσεις, ενώ η αγάπη
υποτίθεται πως θα αναπτυσσόταν με τον καιρό, αφού ο γάμος
θα είχε τελεστεί. Είναι μόλις στις λίγες τελευταίες γενιές που η
έννοια του ρομαντικού έρωτα πήρε σχεδόν καθολικές διαστά-
σεις στον δυτικό κόσμο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, κι ενώ δεν
έχουν ακόμη εξαλειφθεί εντελώς κάποιες συμβατικές συνθή-
κες τέτοιου είδους, η πλειονότητα των ανθρώπων αναζητούν
τον «ρομαντικό έρωτα», αυτό το προσωπικό βίωμα αγάπης
που θα πρέπει στη συνέχεια να οδηγήσει σε γάμο. Αυτή η και-
νούρια αντίληψη περί ελευθερίας στον έρωτα ήρθε τότε να
υπογραμμίσει τη σημασία του ατόμου έναντι της κοινωνικής
σύμβασης.
Υπάρχει ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα του σύγχρο-
νου πολιτισμού που συνδέεται στενά με αυτό τον παράγοντα.
Ολόκληρη η κουλτούρα μας βασίζεται επάνω στην ακόρεστη
όρεξή μας να αγοράζουμε, στην ιδέα μιας αμοιβαία προσοδο-
φόρας υλικής ανταλλαγής. Η ευτυχία του σύγχρονου ανθρώ-
που έγκειται πια στη συγκίνηση που δοκιμάζει όταν κοιτά τις
βιτρίνες των καταστημάτων κι αγοράζει όλα όσα μπορεί να
αγοράσει, είτε με μετρητά είτε με δόσεις. Με τον ίδιο τρόπο
βλέπει ο άνθρωπος και τους συνανθρώπους του. Για τον
άντρα, μία ελκυστική κοπέλα –και για τη γυναίκα ένας ελκυ-
στικός άντρας– είναι τα έπαθλα τα οποία κυνηγούν.
«Ελκυστικό » σημαίνει συνήθως ένα όμορφο δέμα από χαρίσματα
που είναι δημοφιλή και έχουν μεγάλη ζήτηση στην αγορά
προσωπικότητας.
Αυτό βέβαια που κάνει ένα άτομο ελκυστικό
με πιο ειδικό τρόπο εξαρτάται από τη μόδα της εποχής, τόσο
όσον αφορά στο σώμα όσο και όσον αφορά στο πνευματικό
επίπεδο.
Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, ένα νεαρό κορίτσι που έπινε
και κάπνιζε και ήταν σέξι και «σκληρό καρύδι»
θεωρούνταν ελκυστικό∙ στις επόμενες δεκαετίες, η μόδα απαι-
τούσε από τα κορίτσια να είναι πιο νοικοκυρές και σεμνά. Στα
τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και στις αρχές του εικοστού, ο
άντρας έπρεπε να είναι επιθετικός και φιλόδοξος, ενώ σήμερα
πρέπει να είναι κοινωνικός και ανεκτικός – αν βέβαια θέλει να
αποτελεί «ελκυστικό δέμα».
Σε κάθε περίπτωση, το αίσθημα
του έρωτα αναπτύσσεται σε ένα άτομο με αντικείμενο, κατά
κανόνα, κάποιο από τα άλλα άτομα που βρίσκονται μέσα στη
σφαίρα των δυνατοτήτων του για ανταλλαγή. Αναζητώ μία
συμφέρουσα συμφωνία· το αντικείμενο θα πρέπει να είναι
ποθητό από την άποψη της κοινωνικής του αξίας και συγχρό-
νως θα πρέπει κι εκείνο να επιθυμεί εμένα, εκτιμώντας τα δικά
μου, φανερά και κρυμμένα, πλεονεκτήματα και τις δυνατό-
τητές μου. Έτσι, δύο άτομα ερωτεύονται όταν νιώσουν πως
έχουν βρει το ένα στο άλλο το καλύτερο διαθέσιμο αντικείμενο
στην αγορά, λαμβάνοντας καθένα υπόψη του τα όρια της δι-
κής του ανταλλακτικής αξίας.
Συχνά, όπως συμβαίνει και στην
αγορά ενός σπιτιού, σε μία τέτοια συναλλαγή μπορεί να παί-
ξουν πολύ σημαντικό ρόλο οι κρυμμένες δυνατότητες οι οποίες
μπορούν να αναπτυχθούν. Σε μία κουλτούρα στο πλαίσιο της
οποίας κυριαρχεί ο προσανατολισμός της αγοράς, και παράλ-
ληλα η υλική επιτυχία προέχει ως η πιο σημαντική αξία, δεν
θα έπρεπε να εκπλήσσεται κανείς που και οι ερωτικές σχέσεις
ακολουθούν το ίδιο μοντέλο της ανταλλαγής, η οποία επικρα-
τεί στο εμπόριο και στην αγορά εργασίας.
Το τρίτο σφάλμα, το οποίο οδηγεί στην υπόθεση ότι δεν
υπάρχει τίποτα που να πρέπει να μάθουμε σχετικά με την
αγάπη, έγκειται στο ότι συγχέουμε την πρωταρχική εμπειρία
τού «ερωτεύομαι» με τη μόνιμη κατάσταση τού «είμαι ερω-
τευμένος» ή, όπως θα λέγαμε με μεγαλύτερη ακρίβεια, τού
«παραμένω ερωτευμένος». Αν δύο άνθρωποι οι οποίοι μέχρι
τώρα ήταν ξένοι μεταξύ τους, όπως άλλωστε είμαστε όλοι μας,
αφήσουν ξαφνικά να καταρρεύσει το τείχος που τους χωρίζει
και νιώσουν κοντά ο ένας στον άλλο, νιώσουν σαν να είναι ένα,
αυτή η στιγμή της συνένωσης είναι μία στιγμή μακαριότητας,
μία από τις πιο συναρπαστικές εμπειρίες της ζωής τους.
Κι ακόμη πιο υπέροχη και θαυμαστή είναι αυτή η εμπειρία για
εκείνους τους ανθρώπους που ήταν αποκλεισμένοι από τη
ζωή, απομονωμένοι και στερημένοι αγάπης. Αυτό το θαύμα
της αναπάντεχης οικειότητας συχνά γίνεται ακόμη πιο εύ-
κολο αν συνδυάζεται ή παρακινείται από τη σεξουαλική έλξη
και ολοκλήρωση. Όπως και να έχει όμως, αυτό το είδος αγά-
πης είναι από την ίδια του τη φύση πρόσκαιρο. Τα δύο άτομα
γνωρίζονται όλο και περισσότερο μεταξύ τους και η οικειότητά
τους χάνει όλο και περισσότερο τον συναρπαστικό χαρακτήρα
της μέχρι που, τελικά, ο ανταγωνισμός τους, οι απογοητεύσεις
τους και η αμοιβαία ανία τους σκοτώνουν οτιδήποτε έχει απο-
μείνει από τον αρχικό ενθουσιασμό. Κι όμως, όλα αυτά δεν τα
γνωρίζουν εκ των προτέρων:
στην πραγματικότητα, εκλαμβάνουν την ένταση του ερωτικού τους ξεμυαλίσματος, αυτή την «τρέλα» που νιώθει ο ένας για τον άλλο, ως απόδειξη της δύναμης της αγάπης τους, ενώ στην πραγματικότητα όλα αυτά ίσως δεν αποδεικνύουν παρά το βαθμό της μοναξιάς που ένιωθαν προηγουμένως και τίποτα περισσότερο.
Αυτή η αντίληψη –ότι δηλαδή τίποτα δεν είναι πιο εύκολο
από το να αγαπάς– εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη, παρά τις
συντριπτικές αποδείξεις που υπάρχουν για το αντίθετο. Δεν
υπάρχει σχεδόν καμία άλλη ανθρώπινη δράση, κανένα άλλο
τόλμημα, που να αρχίζει με τόσο τεράστιες ελπίδες και προσ-
δοκίες κι όμως να αποτυγχάνει τόσο συχνά όσο ο έρωτας. Αν
αυτό συνέβαινε με οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη ενέργεια, οι
άνθρωποι θα ήταν περισσότερο πρόθυμοι να ανακαλύψουν
τους λόγους αυτής της αποτυχίας και να μάθουν πώς θα μπο-
ρούσαν να τα καταφέρουν καλύτερα – ή αλλιώς θα παραιτού-
νταν ολοκληρωτικά από αυτή τη μορφή δραστηριότητας. Και
αφού η τελευταία εκδοχή είναι αδύνατη στην περίπτωση της
αγάπης, φαίνεται πως μόνο ένας δρόμος ανοίγεται για να ξε-
περάσουμε την αποτυχία – να εξετάσουμε τις αιτίες της αποτυ-
χίας αυτής και να προχωρήσουμε σε μία προσεκτική εξέταση
της έννοιας της αγάπης.
Το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνουμε είναι να συνειδητο-
ποιήσουμε πως
το να αγαπάμε είναι μία τέχνη,
όπως ακριβώς και το να ζούμε είναι μία τέχνη·
αν θέλουμε να μάθουμε πώς να
αγαπάμε πρέπει να προχωρήσουμε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο
που προχωράμε όταν θέλουμε να μάθουμε οποιαδήποτε άλλη
τέχνη, είτε πρόκειται για μουσική, ζωγραφική, ξυλουργική
κ.λπ. είτε για την τέχνη του γιατρού ή του μηχανικού.
Ποια είναι λοιπόν τα απαραίτητα βήματα για να μάθουμε
μία τέχνη – όποια και αν είναι αυτή;
Η διαδικασία της εκμάθησης μίας τέχνης μπορεί, σε γενικές
γραμμές, να χωριστεί σε δύο μέρη: το ένα μέρος είναι η γνώση
της θεωρίας∙ το άλλο μέρος είναι η εκμάθηση της πρακτικής.
Αν θέλω να μάθω την ιατρική τέχνη, πρώτα πρέπει να γνωρίσω
Τα βασικά στοιχεία σχετικά με το ανθρώπινο σώμα και τις διάφο-
ρες ασθένειες. Αλλά κι όταν θα έχω πια κατακτήσει όλη αυτή
τη θεωρητική γνώση, σε καμία περίπτωση δεν κατέχω επαρ-
κώς την τέχνη της ιατρικής.
Θα μπορώ να πω ότι την κατέχω
πραγματικά, μόνο όταν θα έχω κάνει μεγάλη πρακτική άσκηση,
έτσι ώστε τελικά τα αποτελέσματα της θεωρητικής μου κα-
τάρτισης και τα αποτελέσματα της πρακτικής μου άσκησης θα
έχουν συγχωνευτεί σε ένα – τη διαίσθησή μου, η οποία αποτε-
λεί και την ουσία τού να κατέχω μία τέχνη.
Εκτός όμως από τη γνώση της θεωρίας και της πρακτικής, υπάρχει και
ένας τρίτος παράγοντας απαραίτητος για να γίνω κάτοχος μίας
οποιασδήποτε τέχνης:
θα πρέπει η κατοχή αυτής της τέχνης να είναι
για μας ένα ζήτημα ύψιστης σημασίας∙ θα πρέπει να μην υπάρχει
τίποτα άλλο στον κόσμο που να είναι σημαντικότερο από την
τέχνη αυτή.
Αυτό ισχύει όσον αφορά τη μουσική, την ιατρική,
την ξυλουργική – και την αγάπη.
Και ίσως εδώ να βρίσκεται και
η απάντηση στο ερώτημά μας: γιατί οι άνθρωποι του σύγχρονου
πολιτισμού τόσο σπάνια μπαίνουν στον κόπο να προσπαθήσουν
να μάθουν την τέχνη της αγάπης – και μάλιστα παρά τις ολοφά-
νερες αποτυχίες τους σε αυτό τον τομέα; Κι ενώ η λαχτάρα για
αγάπη είναι τόσο βαθιά ριζωμένη μέσα μας, σχεδόν όλα τα άλλα
δείχνουν να είναι σημαντικότερα από αυτήν: επαγγελματική
επιτυχία, κοινωνικό γόητρο, χρήμα, δύναμη – όλη μας σχεδόν
η ενέργεια χρησιμοποιείται για να μάθουμε πώς θα πετύχουμε
αυτούς τους στόχους. Κι έτσι, δεν αφιερώνουμε ούτε ελάχιστη
ενέργεια για να μάθουμε την τέχνη τού να αγαπάμε.
Είναι δυνατόν να θεωρούμε ότι τα μοναδικά πράγματα που
αξίζει να μάθουμε είναι αυτά χάρη στα οποία μπορεί κάποιος
να κερδίσει χρήμα ή γόητρο, και ότι η αγάπη, η οποία φέρνει
«μόνο» ψυχικό πλούτο, αλλά δεν είναι επικερδής με τη σημε-
ρινή έννοια της λέξης, είναι μία πολυτέλεια για την οποία δεν
έχουμε δικαίωμα να ξοδέψουμε πολλή ενέργεια; Σε κάθε περί-
πτωση, η πραγματεία η οποία ακολουθεί θα εξετάσει την τέχνη
της αγάπης σύμφωνα με τα βήματα στη διαδικασία της γνώσης
που προαναφέραμε: πρώτα, θα ασχοληθώ με τη θεωρία της
αγάπης – και αυτό θα αποτελέσει το θέμα του μεγαλύτερου
μέρους του βιβλίου· κι έπειτα, θα ασχοληθώ με την πρακτική
της αγάπης, στο βαθμό –ακόμα κι αν είναι μικρός– που μπο-
ρεί να μιλήσει κανείς για την πρακτική εφαρμογή της αγάπης,
όπως άλλωστε και για την πρακτική εφαρμογή οποιασδήποτε
άλλης τέχνης.
Η αγάπη δεν είναι βασικά μία σχέση προς ένα ιδιαίτερο άτομο.
Είναι μια στάση, ένας προσανατολισμός του χαρακτήρα που καθορίζει τη σχέση ενός ατόμου προς τον κόσμο σαν σύνολο κι όχι προς ένα «αντικείμενο» αγάπης. Αν ένα άτομο αγαπά μόνο ένα άλλο άτομο κι είναι αδιάφορο προς τους άλλους συνανθρώπους του, η αγάπη του δεν είναι ακριβώς αγάπη αλλά μια συμβιωτική προσκόλληση ή ένας διογκωμένος εγωισμός.
Ωστόσο, οι πιο πολοί άνθρωποι πιστεύουν πως η αγάπη είναι το αντικείμενο κι όχι η ψυχική ικανότητα. Στην πραγματικότητα φτάνουν στο σημείο να πιστεύουν ότι: όταν δεν αγαπάνε κανέναν άλλον παρά μόνο το «αγαπημένο» πρόσωπο, αυτό είναι μια απόδειξη της έντασης της αγάπης τους.
Αν πραγματικά αγαπώ έναν άνθρωπο, αγαπώ όλους τους ανθρώπους, αγαπώ τον κόσμο, αγαπώ τη ζωή. Αν μπορώ να πω σε κάποιον άλλον «σ’ αγαπώ», πρέπει να είμαι ικανός να πω «αγαπώ εσένα και όλους, αγαπώ μέσα από σένα όλο τον κόσμο, αγαπώ σε σένα και τον εαυτό μου.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Erich Fromm, Η Τέχνη της Αγάπης.
Αντωνία Ποθητού, Ψυχολόγος – Coach
Αν χρειάζεσαι περισσότερες πληροφορίες, μπορείς να βρεις εδώ:
Coaching: Σε τί μπορεί να με βοηθήσει;
Η μέθοδος του Σωκράτη και το Coaching
Αλλάζοντας πεποιθήσεις, αλλάζεις τη ζωή σου
Στόχοι: Ποια είναι η συνταγή της επιτυχίας;
Αντωνία Ποθητού 